ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΡΚΟΥ & ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΟΥ

Κι η μισημένη η Έριδα τον Πόνο γέννησε που βασανίζει, 

γέννησε
και την Λήθη και την Πείνα, και τις Πληγές που δάκρυ τις ποτίζει,
τους Πόλεμους, τους Φόβους και τις Μάχες και τ' Αντροσκοτώματα
και τις Φιλονικίες και τ' απατηλά τα Λόγια και τις Κρισοδικίες και την
Κακονομία και την Απάτη, πούναι συχνά φιλί-κλειδί τα δύο τους, 

και τον Όρκο, 

π' αλήθεια αυτός τις πιο πολλές έχει σωριάσει συφορές
του ανθρώπου, 
γιατί αλλοί και τρισαλλοί, 
σ' αυτόν που ψεύτικα -κι είναι εις γνώση του- τον πάρει!". 
(Ησίοδος, Θεογονία).

 

Θρησκεία, ηθική και οργάνωση της κοινωνίας φαίνονται αδιάσπαστα συνδεδεμένα στον θεσμό του Όρκου. Ο ρόλος του είναι να επιβεβαιώσει ότι μία δήλωση είναι απολύτως δεσμευτική, είτε αφορά το παρελθόν, είτε εξηγεί την θέληση για το μέλλον. Στηρίζεται σ' ένα σύστημα παγκόσμιων διαδεδομένων δοξασιών, σύμφωνα με τις οποίες, οι θεϊκές ή υπερφυσικές δυνάμεις δεν είναι δυνατόν να αμελήσουν το ρόλο τους ως απονεμητών δικαιοσύνης και άρα, τιμωρούν συστηματικά αυτόν, που αφού τις κάλεσε ως μάρτυρες για να αποδείξει την αλήθεια των όσων είπε ή υποσχέθηκε, ψευδορκεί δείχνοντας έτσι πως στερείται κάθε σεβασμού πρός αυτές.

Η λέξη όρκος παράγεται από το αρχαίο ρήμα είργω=περιορίζω, εμποδίζω, από το οποίο παράγεται και η λέξη ειρκτή, σημαίνει ένα μέσο με το οποίο ο ορκιζόμενος δεσμεύεται να πει την αλήθεια, διαφορετικά θα υποστεί κυρώσεις. Επίσης η λέξη έρκος= φραγμός, εμπόδιο, με την οποία συνδέεται ετυμολογικά ο όρκος, σήμαινε αρχικά το πρόσωπο ή το πράγμα που επικαλούνταν ο ορκιζόμενος (συνώνυμη λέξη : τα όρκια).
Είναι ένα είδος δυνητικής αυτοκατάρας, η οποία ενεργοποιείται εναντίον αυτού του ίδιου που ορκίζεται, στην περίπτωση που τον παραβαίνει. Η δέσμευση γίνεται στο όνομα κάποιου θεού.

Ο όρκος έχει μοναδική σπουδαιότητα σε πολιτισμούς χωρίς γραφή, στους οποίους δεν υπάρχουν καταγραφές σαν αποδεικτικά μέσα, ούτε επίσημα έγγραφα, αλλά και στους αρχαίους μεγάλους πολιτισμούς η ύπαρξη γραφής, με μεγάλη βραδύτητα περιόρισε τον όρκο και ποτέ δεν τον εξάλειψε τελείως.

Είναι ένας από τους παλαιότερους θεσμούς, και ταυτίζεται με τον τύπο εκείνο των δικαστικών δοκιμασιών, όπου με την παρέμβαση της θείας δίκης αποδεικνυόταν η αθωότητα ή η ενοχή του κατηγορουμένου. Ο κριτής υποβάλλει το άτομο σε μία δοκιμασία, με στόχο να καταλάβει ή όχι αν λέει αλήθεια. Χρησιμοποιούνται πολυάριθμες μέθοδοι. Το άτομο πίνει ένα τοξικό ποτό και παρατηρούνται οι αντιδράσεις του οργανισμού του ή πρέπει να αρπάξει με το χέρι ένα πυρωμένο σίδερο και να διαπιστωθεί αν άφησε ή όχι κόκκινα σημάδια στο χέρι του. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η δοκιμασία αντικαθιστά την απόδειξη αθωότητας ή ενοχής, δηλ. για να αποδείξει κανείς τις ικανότητες ή την αθωότητά του πρέπει να δοκιμαστεί.

Στην Ρώμη μία Εστιάδα η Αιμιλία, που η ηθική της αμφισβητήθηκε, επειδή είχε αφήσει να σβήσει η φωτιά λέγεται ότι προσευχήθηκε στην Εστία και έριξε ένα κομμάτι λινό ύφασμα πάνω στα κρύα κάρβουνα. Η φλόγα που πετάχτηκε πιστοποίησε την αθωότητά της. Και υπήρχε και μία άλλη -Τουκκία το όνομά της- που όταν βρέθηκε σε παρόμοια θέση, απέδειξε την αθωότητά της μεταφέροντας από τον Τίβερη ένα κόσκινο γεμάτο νερό, χωρίς να χυθεί ούτε μία σταγόνα.