Αλήθειες για τα ψέματα

Γιάννης Μάρκοβιτς

Οι θεωρίες για το ψέμα υποστηρίζουν ότι είναι τρεις οι παράγοντες που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους όταν ψεύδονται. Είναι τα συναισθήματα, η περιπλοκότητα του περιεχομένου της μεταδιδόμενης πληροφορίας και ο επιχειρούμενος έλεγχος της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αναφορικά με τα συναισθήματα, οι ψεύτες φοβούνται περισσότερο από οτιδήποτε άλλο μην αυτά τους προδώσουν και αποκαλυφθούν, γιατί δεν ελέγχονται, με αποτέλεσμα μια πίεση να τα «βγάλει έξω». Όσον αφορά στην περιπλοκότητα της πληροφορίας, οι ψεύτες αναγκάζονται να σκέφτονται καλά τι θα πουν, ώστε να μην έρχονται σε αντίφαση με λεγόμενά τους σε προγενέστερο χρόνο. Πρέπει να θυμούνται την ιστορία τους, για να μπορούν να την επαναλαμβάνουν ανά πάσα στιγμή. Σε σχέση με τον έλεγχο της συμπεριφοράς, αυτός είναι σημαντικός για να γίνονται πιστευτοί. Προσπαθούν να «καλύψουν» τη νευρικότητα που νοιώθουν, να μη φαίνεται ότι σκέφτονται πριν απαντήσουν, με αποτέλεσμα να υποκρίνονται και να προσχεδιάζουν τις εκφράσεις τους. Κάνουν όπως όταν κάποιος τους φωτογραφίζει και το γνωρίζουν – «στήνονται» για να έχουν την αναμενόμενη έκφραση και στάση του σώματος με τη χρονική στιγμή και το πλαίσιο που βρίσκονται. Η απαίτηση για έλεγχο της συμπεριφοράς είναι μεγάλη, οδηγώντας τους ψεύτες σε επιπρόσθετη πίεση και σε λάθη με αποτέλεσμα να είναι ορατός ο κίνδυνος της αποκάλυψής τους.

Τα ψέματα διακρίνονται σε λευκά ψέματα που απαιτούν οι κοινωνικές συμβάσεις έτσι ώστε η ζωή να γίνεται ευκολότερη ή λιγότερο επώδυνη. Είναι ψέματα για να μη στεναχωρηθούν τα οικεία πρόσωπα – αυτά που ο Νορντάου ονόμασε «κατά συνθήκη ψεύδη». Είναι επίσης τα σκοπίμως επιβλαβή ψέματα και τα ψέματα αυτοεξυπηρέτησης (τα ψέματα για να δυσφημιστούν ή να εξαπατηθούν άλλοι – αυτά είναι κακοπροαίρετα, κακόβουλα ψέματα και λέγονται για να εκδικηθούμε είτε από ζήλεια ή μοχθηρότητα ή από τυφλότητα). Τα επιβλαβή ψέματα κατά τον Πλάτωνα λειτουργούν δια της βίας και η βία είναι η αλλαγή των πεποιθήσεων των ανθρώπων υπό την επιρροή πόνου και βασάνων.

Στη συνέχεια είναι τα κατά παραγγελία ψέματα που αφορούν στη διαστρέβλωση ή τη διαμόρφωση πληροφοριών και έχουν να κάνουν με την ενεργητική εξαπάτηση. Απαιτούν μεγάλη ενέργεια και αυτοί τα λένε έχουν αυτοπεποίθηση και είναι υπολογιστικοί, με ιδιοτελείς επιδιώξεις. Αυτά τα ψέματα δύσκολα ανιχνεύονται γιατί έχουν προσχεδιασθεί και διανθίζονται με αληθοφανείς λεπτομέρειες. Επιπλέον, είναι τα ψέματα από παράλειψη, οπότε και αποκρύπτεται κάποιο γεγονός· αυτό θεωρείται παθητική εξαπάτηση. Σε αυτή την περίπτωση λέγεται η μισή αλήθεια και αποκρύπτονται κάποια γεγονότα. Στα παραπάνω είδη ψεμάτων, είναι και τα – κατά τον Ίψεν – ζωτικά ψεύδη, που έχουν να κάνουν με την έμφυτη ανάγκη των ανθρώπων να ζουν μέσα στα ψέματα για να αντεπεξέρχονται οι δυσκολίες της πραγματικότητας, πιστεύοντας σε ιδεοληψίες, θρησκοληψίες και φαντασιακές κοινωνίες ή ιστορίες· σε μυθεύματα και εικονικές αναπλάσεις.

Γιατί όλα τα παραπάνω για τα ψέματα; Για να ειπωθούν αλήθειες. Ξεκινώντας από τα συμβατικά ψέματα – τα λευκά – διαπιστώνουμε με...

 συνέχεια
...πόση ευκολία πιστεύουμε ότι η ατομική μας κατάσταση (οικονομική, κοινωνική ή ψυχολογική) είναι καλή, αφού μας λένε κάθε βράδυ στις ειδήσεις, ότι κάποιοι άλλοι – άγνωστοι, έξω από εμάς – ζούνε πολύ χειρότερα. Είναι τα ψέματα που έχουν ενδυθεί το φόβο· το φόβο του άγνωστου κινδύνου, που δεν ξέρουμε αν υπάρχει, αλλά μας «φοβερίζουν» για την εν δυνάμει έλευσή του. Μετά είναι τα επιβλαβή, τα κακόβουλα ψέματα. Αυτά που μας λένε για εκείνους που θα έρθουν και θα μας πάρουν τα σπίτια, θα χάσουμε τα λεφτά μας ή θα βουλιάξουν την οικονομία. Και επειδή υπάρχουν κάποιοι που δεν τα «χάφτουν», έρχονται στη συνέχεια, ως στήριγμα στους ψεύτες, οι κατά παραγγελία ψευδολόγοι.

Αυτοί που μέσα από τα τηλεοπτικά παράθυρα κουνάνε το δάκτυλο και μας κοιτάνε κατάματα μέσα από τους ψηφιακούς κόκκους της τηλεόρασης. Κοιτάζουν την κάμερα και υποθέτουμε ότι κοιτάζουν εμάς. Αν πάλι δεν τους βγουν όπως τα θέλουν και εντοπίσουν κάποιους που τους έχουν ξεφύγει και δεν έχουν «μασήσει», τότε παίρνουν αληθοφανή όψη και μιλάνε με πειστική και αυστηρή χροιά, λέγοντας όσα και ότι θέλουν, αποκρύπτοντας όμως την αλήθεια. Η μισή αλήθεια είναι ένα ολόκληρο ψέμα. Και επειδή ένας λαός είναι καλό να ζει μέσα σε ψευδαισθήσεις και ανύπαρκτα σχήματα, να ζει μέσα στο ψέμα χωρίς να το ξέρει ή να τον ενοχλεί, καθώς έτσι θα πορεύεται σε διατεταγμένη πορεία, τότε πείθεται ότι είναι ο περιούσιος λαός, ότι ο βασιλιάς είναι μαρμαρωμένος, ο Μεταξάς βροντοφώναξε το «Όχι», ο Μεγαλέξανδρος κείτεται κάπου εδώ κοντά, οι κοτζαμπάσηδες σώσανε την Επανάσταση του ’21 και τα λεφτά των ξένων έρχονται για να μας βγάλουν από το τέλμα.

Έτσι με αυτά και μ’ άλλα, βγαίνουμε από τα μνημόνια, η αγορά κινείται, οι τράπεζες ανοίγουν τις αγκάλες τους για τους καταχρεωμένους υπηκόους, τα λεφτά θα έρθουν οσονούπω και η φτώχεια θα ξορκιστεί, καθώς οι τροϊκανοί μάγοι τα βρίσκουν με τους γηγενείς κυβερνήτες. Από την άλλη, μαθαίνουμε ότι οι μαύροι είναι επικίνδυνοι να μας κολλήσουν τον Έμπολα, ότι το αυγό του φιδιού θα κλειστεί στη φυλακή κι έτσι θα κοιμόμαστε ασφαλείς, ότι η αξιοκρατία επιτέλους εφευρέθηκε και το δημόσιο εκτοξεύεται στο διάστημα και τέλος, ότι ο κίνδυνος είναι προ των πυλών άμα έρθουν οι άλλοι στην εξουσία, οπότε ας μην κάνουμε αλόγιστες κινήσεις και βλέπουμε ταραχώδη όνειρα. Ελάτε όμως που τα ψέματα δεν είναι πάντα ζωτικά, ούτε χρήσιμα, αναγκαία ή αναμενόμενα, γιατί η άλλη τους όψη είναι η θανάσιμη αλήθεια, που είτε αυτή τσακίζει τους ψεύτες, είτε διαλύει όσους τους πίστεψαν και διαπίστωσαν ότι λέγονται ψέματα. Και για να μη μας «φλομώνουν» άλλο στα ψέματα, καλό είναι να ξαναδιαβάσουμε τους τρεις παράγοντες που επηρεάζουν τους ψεύτες και να τους βλέπουμε εφεξής με «άλλο μάτι». Οπότε επιστροφή στην αρχή του κειμένου…

Σημείωση:

Την Τετάρτη 12 Νοεμβρίου 2014, το Παράρτημα Θεσ/νίκης της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος συνδιοργανώνει με το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, εκδήλωση με θέμα : "Καταπολεμώντας τη διαφθορά". Στην εκδήλωση θα μιλήσει ο Γιάννης Μάρκοβιτς για "Το προφίλ των Διαφθαρμένων", καθώς και οι καθηγητές Αριστείδης Χατζής και Σταύρος Κάτσιος.
 tvxs.gr