Δέσποινα Μπάτρη

 Ή όλοι ή κανείς
Διηγήματα
Δέσποινα Μπάτρη

Στην αρχή ήταν η κρίση. Οι άνθρωποι μοιάζαμε –και μοιάζουμε– πιο αρπακτικοί από πριν. Ίσως από φόβο. Μετά θυμήθηκα εκείνη την παλιά οικογενειακή ιστορία για έναν πρόγονο που σε εποχές εκτός κρίσης παραλίγο να αφήσει ορφανά τα παιδιά του. Κυνηγούσε με μεγάλη παρέα στη Μακρόνησο, όταν μια οχιά τσίμπησε έναν σχεδόν άγνωστό του. Είχε εν τω μεταξύ πιάσει μπουρίνι και ο καϊκτσής αρνήθηκε να τους περάσει απέναντι για να τον πάνε στο νοσοκομείο. Τότε εκείνος του κόλλησε το κυνηγετικό του όπλο στον κρόταφο λέγοντας κάτι απλό, απλούστατο, ακόμα και απλοϊκό θα μπορούσε να πει κανείς: «Ή όλοι ή κανείς». Αρκούσε. Είχε πει ό,τι χρειαζόταν. Ήταν ο πατέρας μου.
Χρόνια μετά, αναρωτιόμουν τι έκανε αυτόν τον άνθρωπο να εκστομίσει τούτη τη φράση. Τι ήταν αυτό που του γέννησε τόση αυταπάρνηση. Στη συνέχεια, άρχισα να αναζητώ κι άλλες ανάλογες περιπτώσεις στα ψιλά γράμματα των εφημερίδων ή στις ξεχασμένες σελίδες της σχετικά πρόσφατης Ιστορίας: ο Σαβάρς Καραπετιάν, Αρμένιος παγκόσμιος πρωταθλητής κολύμβησης, ο Χανς Λάνγκσντορφ, Γερμανός καπετάνιος θωρηκτού, αλλά και τέσσερις πάμφτωχες Πακιστανές ή μια γυναίκα από τα βουνά της βόρειας Αλβανίας. Όλοι αυτοί θυσίασαν κάτι δικό τους, κάτι σημαντικό για τους ίδιους, προκειμένου να επιβιώσουν κάποιοι άλλοι.
 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Η τέχνη είναι πιο διεισδυτική ορισμένες φορές από την επιστήμη. Κατορθώνει να αποκαλύπτει αυτό που η λογική της συστηματοποιημένης γνώσης αποτυγχάνει: το άρρητο.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Όσο προχωρούσα, τόσο καταλάβαινα πως το δίλημμα της θυσίας για χάρη του άλλου ήταν πραγματικά σύνθετο. Ούτε ασφαλώς η καταγωγή ούτε το μορφωτικό επίπεδο ή η κοινωνική τάξη ούτε τα κίνητρα συνέπιπταν. Ούτε καν το είδος της κρίσης της εποχής όπου αυτοί οι άνθρωποι ανήκαν. Επιπλέον, σαν να μην έφτανε αυτό, άρχισαν να ανακύπτουν ερωτήματα όπως: Γιατί αποσιωπήθηκε ή αγνοήθηκε ο αλτρουισμός τους; Πόσο εύκολη ήταν η απόφασή τους; Ήταν απόφαση της στιγμής ή είχε να κάνει με την ευρύτερη στάση ζωής τους; Κέρδισαν ή μόνο έχασαν – ζωή, καριέρα, όνειρα, αγαπημένα πρόσωπα; Εξαναγκάστηκαν να πράξουν ό,τι έπραξαν και, αν ναι, ποια ανάγκη τούς ώθησε; Θέλανε αυτοί που σώθηκαν να θυσιαστεί κάποιος για χάρη τους; Τα ερωτηματικά διαρκώς συσσωρεύονταν.
Σύντομα κατέληξα πως σημασία δεν έχουν τόσο οι απαντήσεις, όσο τα ερωτήματα. Ίσως ούτε αυτά. Σημασία έχουν κυρίως οι αληθινές πράξεις αυτών των ηρώων, που κάθε άλλο παρά αποκύημα της φαντασίας ενός συγγραφέα είναι. Είναι όλοι τους υπαρκτά πρόσωπα που συνδιαλέγονται με μυθοπλαστικά. Φρονούσα πως με αυτόν τον τρόπο θα φωτίσω περισσότερο τις πράξεις τους, θα ωθήσω την κατανόησή τους λίγο παραπέρα.
Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα ήταν άλλο: όσο κι αν μελετούσα για να εμβαθύνω κατά το δυνατόν στο θέμα, όσα ερωτήματα κι αν διατύπωνα νοερά, πάντα κάτι ξέφευγε, που φαινόταν αδύνατον να το κατακτήσω με τη σχεδόν επιστημονική κατάταξη των στοιχείων που συνέλεγα. Τότε ήταν που αποπειράθηκα να μετατρέψω τις περιπτώσεις αυτών των ανθρώπων σε ιστορίες, σε διηγήματα υπό τον τίτλο 
Ή όλοι ή κανείς, με την ελπίδα ότι η λογοτεχνική προσέγγιση θα με αφήσει να δω, έστω και αμυδρά, έστω και εξ αποστάσεως, αυτό που η απλή συσσώρευση πληροφοριών μού απέκρυβε: την ουσία. Η τέχνη είναι πιο διεισδυτική ορισμένες φορές από την επιστήμη. Κατορθώνει να αποκαλύπτει αυτό που η λογική της συστηματοποιημένης γνώσης αποτυγχάνει: το άρρητο.
Δεν γνωρίζω τι πέτυχα για τον αναγνώστη. Εκείνο που ξέρω είναι πως τελικά το Ή όλοι ή κανείς υπήρξε για μένα ένας τρόπος να κατανοήσω καλύτερα τον εαυτό μου και τον άλλο. Γιατί εκτός από την ανάγνωση, η άσκηση της γραφής –για να παραφράσω τον θεωρητικό της λογοτεχνίας Αντουάν Κομπανιόν– είναι ένας από τους τόπους «μαθητείας του εαυτού και του άλλου».
Δέσποινα Μπάτρη