Έρευνα : Οι Ελληνογερμανικές σχέσεις, η Καθημερινή, το Βήμα και το Πρώτο Θέμα. (Eισήγηση της Αρχοντούλας Βαρβάκη κατά την παρουσίαση της έρευνας: Η εικόνα της Ελλάδας σε Γερμανικά και Βρετανικά Μέσα και η προβολή της σε Ελληνικά Μέσα Ενημέρωσης: Σε αναζήτηση Πολιτισμικών Στερεοτύπων)

| 06 Ιουν. 2015

Αρχοντούλα Βαρβάκη

Στόχος μα είναι να εξετάσουμε το πώς προβάλλεται στον ελληνικό τύπο και συγκεκριμένα στις εφημερίδες Καθημερινή, Βήμα και Πρώτο Θέμα η σχέση Ελλάδας- Γερμανίας και το πώς στο πλαίσιο αυτής της σχέσης οι ελληνικές εφημερίδες διαχειρίζονται την εικόνα της Ελλάδας στο γερμανικό τύπο.

Το υλικό μας είναι περίπου 6000 δημοσιεύματα που γράφτηκαν την περίοδο 2010-2013. Η συλλογή τους έγινε από τις μηχανές αναζήτησης των ιστοσελίδων των εφημερίδων με τη λέξη κλειδί «Γερμανία». Από όσα δημοσιεύματα μας έδωσαν οι μηχανές αναζήτησης επιλέξαμε αυτά που αναφέρονται στη σχέση Γερμανίας- Ελλάδας και σε σχετικά δημοσιεύματα του γερμανικού τύπου.

Με βάση το θέμα των δημοσιευμάτων προχωρήσαμε στην ταξινόμηση τους σε κάποιες θεματικές κατηγορίες, προκειμένου να βοηθηθούμε στην επεξεργασία των κειμένων. Τα θέματα που εμφανίζονται στα δημοσιεύματα που συγκεντρώσαμε είναι:

• Η σχέση των δύο χωρών σε επίπεδο πολιτικό και οικονομικό (Πρόκειται για παράδειγμα για τις ειδήσεις που αφορούν τις πολιτικές διαπραγματεύσεις αλλά και άρθρα που αναλύουν τη σχέση Γερμανίας- Ελλάδας στο πλαίσιο της ΕΕ.)
• Η σχέση των δύο χωρών στο ιστορικό της πλαίσιο (Τα κείμενα αυτά αναφέρονται στο παρελθόν της Γερμανίας ή της Ελλάδας. Συναντάμε αναφορές στην ένωση Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας αλλά και στη ναζιστική Γερμανία, τις καταστροφές που προκάλεσε στην Ελλάδα, τις αποζημιώσεις που της οφείλει αλλά και το αναγκαστικό δάνειο)
• Παράλληλη ανάπτυξη διμερών σχέσεων (Πρόκειται για αναφορές σε πρωτοβουλίες στο επίπεδο της παιδείας ή του πολιτισμού, του τουρισμού και των επενδύσεων, ή και της μετανάστευσης)
• Στερεοτυπικές αντιλήψεις που αναπτύσσονται κατά την περίοδο αυτή
• Γερμανικό τύπος

Η επεξεργασία των δημοσιευμάτων ήταν κυρίως ποιοτική γιατί η ποσοτική ανάλυση δύσκολα θα επέτρεπε την περιγραφή δημοσιογραφικών κειμένων. Βασιζόμαστε λοιπόν στην Ανάλυση λόγου. Χρησιμοποιήσαμε έννοιες που προτείνονται από το μοντέλο Κριτικής Ανάλυσης Λόγου του Norman Fairclough και από το μοντέλο που παρουσιάζεται στο βιβλίο Ανάλυση Λόγου του  Κύρκου Δοξιάδη.
Το πολιτικό ερώτημα στο οποίο απαντούν οι εφημερίδες χτίζοντας ταυτόχρονα μια εικόνα για την Ελλάδα  που απαντά στην σχετική τοποθέτηση του γερμανικού τύπου και αρθρώνει  τη δική τους θέση είναι το ποιος είναι ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτή τη σχέση των δύο χωρών. Φυσικά ούτε οι τρεις εφημερίδες έχουν ενιαία τοποθέτηση ούτε οι συντάκτες κάθε εφημερίδας συμφωνούν πάντα μεταξύ τους. Ωστόσο μπορούμε να βγάλουμε κάποια γενικά συμπεράσματα.
Μελετώντας τα δημοσιεύματα που αφορούν την πολιτική και οικονομική σχέση των δύο χωρών και τα οποία κυρίως αναφέρονται στις διαπραγματεύσεις των δύο πλευρών διαπιστώνουμε ότι...

 συνέχεια
...η Ελλάδα παρουσιάζεται ως μια χώρα που έχει ανάγκη τη «βοήθεια» της Γερμανίας για να μη χρεοκοπήσει, για να μην εκδιωχθεί από την ΕΕ, κάτι που για τους συντάκτες είναι το χειρότερο σενάριο. Η Γερμανία είναι ο οικονομικά και πολιτικά ισχυρός σύμμαχος και η Ελλάδα ο οικονομικά και πολιτικά ανίσχυρος. Παρατηρούμε λοιπόν την πολύ συχνή χρήση των εννοιών «βοήθεια», «στήριξη», «αλληλεγγύη», «διάσωση» ειδικά κατά το πρώτο εξάμηνο του 2010.
Ως ο ισχυρός εταίρος που μπορεί να μας σώσει η Γερμανία έχει και το δικαίωμα να καθορίζει το μέλλον της Ελλάδας, να ζητάει περισσότερες θυσίες και να επαινεί τις προόδους της. Αυτό δε σημαίνει πως τα δημοσιεύματα είναι πάντα θετικά απέναντί της. Συχνά η Γερμανία δέχεται σκληρή κριτική. Σημειώνουμε εδώ ότι η Καθημερινή και το Βήμα ασκούν κριτική στη Γερμανία με φόντο την ΕΕ πιο συχνά από το Πρώτο Θέμα.
Και στις τρεις εφημερίδες κατά την άρνηση ή την καθυστέρηση της «βοήθειας» ή όσο προχωράει η επιβολή της λιτότητας  η Γερμανία δέχεται κριτική για την αυστηρή της στάση, την έλλειψη πνεύματος αλληλεγγύης. Υπάρχουν κείμενα που καταγγέλλουν τον αντιγερμανισμό, ο οποίος, όπως πιστεύουν, μας βοηθάει να αποδώσουμε για άλλη μια φορά τις ευθύνες στους ξένους, αλλά υπάρχουν και κείμενα που μιλάνε για γερμανικά κέρδη από την ελληνική κρίση ή για τη διάθεση της Γερμανίας να ηγεμονεύσει στην Ευρώπη προτάσσοντας το εθνικό έναντι του κοινοτικού συμφέροντος.
Συνήθως όμως ο συντάκτης ακόμα κι όταν ασκεί κριτική στην πολιτική της Γερμανίας το κάνει για να μας θυμίσει τι θα έπρεπε να κάνει ως η ισχυρή σύμμαχος που οφείλει να βοηθήσει τα αδύναμα μέλη της ΕΕ και έτσι συντηρεί την εικόνα της άνισης συμμαχίας, την οποία η Ελλάδα χρειάζεται.  Εδώ το Βήμα διαφοροποιείται από τις άλλες δύο εφημερίδες ασκώντας αυστηρότερη κριτική στην γερμανική κυριαρχία στην ΕΕ και φτάνοντας να μιλάει ακόμα και για ανάγκη διάλυσης της συμμαχίας μας με τη Γερμανία κυρίως με τα κείμενα του Γ. Μαλούχου.
Συνολικά όμως η σχέση των δύο χωρών σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο αναπαρίσταται με έναν τρόπο που συμπυκνώνεται στο παρακάτω απόσπασμα που η Καθημερινή αναδημοσίευσε από το πρακτορείο Reuters:
Φανταστείτε την Ελλάδα στον ρόλο του δύστροπου θείου. Ουδέποτε ήθελε να νοικοκυρευτεί. Αντί αυτού, συνεχίζει να ζητά λίγα ακόμη χρήματα για να καλύψει τις ανάγκες του. Η Ισπανία είναι το νεότερο παιδί που εκφράζει, τελικά, την επιθυμία να μορφωθεί αλλά διστάζει να αλλάξει τις συνήθειές του. Η Ιταλία είναι το μικρότερο αλλά πιο εκλεπτυσμένο τέκνο της ευρωπαϊκής οικογένειας, προικισμένο με ένα ταλέντο για αταξίες. Η Γερμανία είναι ο μεγαλύτερος και σεμνότυφος αδελφός που δυσκολεύεται να εκφράσει κατανόηση για τις αδυναμίες των συγγενών του, αν και συχνά ενδίδει στο τέλος.
Επιχειρήσαμε την ποσοτικοποίηση της παραπάνω θέσης. Μετρήσαμε πόσες φορές το πρόσωπο που εμφανίζεται στον τίτλο ενός δημοσιεύματος είναι Έλληνας και πόσες είναι Γερμανός. Και στις τρεις εφημερίδες η σχέση είναι περίπου 1/3.
Επομένως οι εφημερίδες υποδέχονται με χαρά τις πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη πολιτικής, οικονομικής ή πολιτιστικής συνεργασίας ανάμεσα στα δύο κράτη και ως τέτοιες θεωρούν για παράδειγμα τη δράση του Φούχτελ, τις γερμανικές επενδύσεις ή σε σπάνιες περιπτώσεις ακόμα και τη μετανάστευση των Ελλήνων στη Γερμανία.
Στα κείμενα που δεν αφορούν την οικονομικοπολιτική πραγματικότητα αλλά την πολιτισμική διάσταση της σχέσης των δύο χωρών, όπως για παράδειγμα τα στερεότυπα που τη συνοδεύουν, οι εφημερίδες υπερασπίζονται την εικόνα της Ελλάδας που πλήττεται. Στην Καθημερινή και το Βήμα συναντάμε εκτενέστερες και πιο προσεκτικές αναλύσεις για τη στερεοτυπική εικόνα της Ελλάδας στο εξωτερικό με αναφορές στην πολιτιστική κληρονομιά της χώρας που απαξιώνεται.
Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις που παρουσιάζονται ως οι προσβολές των ξένων και στις οποίες οι εφημερίδες απαντούν είναι κυρίως η εικόνα του τεμπέλη Έλληνα που παίρνει τα λεφτά των Γερμανών και η εικόνα μιας κοινωνίας εθισμένης στη διαφθορά, η οποία προκαλεί όλα της τα δεινά. Στο πρώτο στερεότυπο οι συντάκτες απαντούν με επίσημα στοιχεία για την εργατικότητα των Ελλήνων. Στο δεύτερο στερεότυπο προσπαθούν να απαντήσουν καταγγέλλοντας τη γερμανική διαφθορά αλλά υπάρχουν και αρκετά δημοσιεύματα που το ενσωματώνουν. Αναγνωρίζουν κάποια αλήθεια στις κατηγορίες για τη διαφθορά και αναλαμβάνουν τις ευθύνες του ανίσχυρου και κακού συμμάχου.
Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίζεται και το ζήτημα των οφειλών της Γερμανίας. Συνήθως οι εφημερίδες είναι υπέρ της καταβολής των γερμανικών αποζημιώσεων και της αποπληρωμής του αναγκαστικού δανείου αλλά χωρίς κάποια αναλυτική παρουσίαση του θέματος ενώ δεν λείπουν και οι φωνές που πιστεύουν πως το αίτημα είναι άκαιρο και καταστροφικό για τις διπλωματικές σχέσεις της χώρας.
Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο των ελληνογερμανικών σχέσεων εξετάζουμε και την αντιμετώπιση του γερμανικού τύπου από τον ελληνικό. Το γερμανικό τύπο τον συναντάμε ως

• πηγή πληροφορίας, που μας δίνει πρόσβαση σε συνεντεύξεις πολιτικών της Γερμανίας και της ΕΕ ή κάποια άλλη είδηση
• πηγή αξιόπιστων αναλύσεων και κριτή. Ο ελληνικός τύπος καθιστά είδηση το ίδιο το γερμανικό δημοσίευμα, το οποίο μπορεί να είναι μια πρόβλεψη για την καταβολή της νέας δόσης, ή για την έξοδο της Ελλάδας από την ΕΕ, αλλά μπορεί να είναι και ένα προσβλητικό εξώφυλλο με την Αφροδίτη της Μήλου.

Αρκετά ελληνικά δημοσιεύματα παρουσιάζουν απλά την αντίληψη του γερμανικού τύπου για κάποιο γεγονός με ιδιαίτερη σημασία για τις ελληνογερμανικές σχέσεις, όπως οι εκλογικές αναμετρήσεις του 2012 ή για κάποιο άλλο σημαντικό γεγονός που ενδιαφέρει τη γερμανική κοινή γνώμη ως τέτοιο, όπως η τραγωδία της Murffin το 2010.
Και βέβαια δεν λείπουν και τα δημοσιεύματα για τον ίδιο τον γερμανικό τύπο και κυρίως για την Bild, που κατηγορείται για την ανθελληνική της στάση.
Ο γερμανικός τύπος αντιμετωπίζεται όπως και η Γερμανία. Έχει το κύρος να μας ενημερώνει και να μας ασκεί κριτική θέτοντας τους όρους συνομιλίας του με τον ελληνικό τύπο.
Παρά τις αποκλίσεις που υπάρχουν ανάμεσα στις εφημερίδες, το κύριο συμπέρασμά μας είναι ότι η τοποθέτησή τους χαρακτηρίζεται από μια αντίφαση. Η υπεράσπιση της πολιτισμικής ταυτότητας της Ελλάδας που προσβάλλεται από τα εξώφυλλα του Focus και την κατηγορία του τεμπέλη συγκρούεται με την ενσωμάτωση της εικόνας (δηλαδή ενός άλλου στερεοτύπου) της αδύναμης Ελλάδας που περιμένει τη βοήθεια των Γερμανών.

* Το παρόν κείμενο αποτελεί την εισήγηση της Αρχοντούλας Βαρβάκη κατά την παρουσίαση της έρευνας: Η εικόνα της Ελλάδας σε Γερμανικά και Βρετανικά Μέσα και η προβολή της σε Ελληνικά Μέσα Ενημέρωσης: Σε αναζήτηση Πολιτισμικών Στερεοτύπων. Η εισήγηση έχει τον τίτλο: «Η εικόνα των Ελληνογερμανικών σχέσεων όπως αυτή προβάλλεται στον Ελληνικό Τύπο». Η έρευνα παρουσιάστηκε  κατά την  Διημερίδα του Εργαστηρίου Τεχνών και Πολιτιστικής Διαχείρισης με θέμα: Η εικόνα της Ελλάδας: Πολιτισμός και ΜΜΕ.
** Η Αρχοντούλα Βαρβάκη είναι μέλος της ερευνητικής ομάδας

(αναδημοσίευση από τό tvxs.gr)